Elixir: technologiczne serce polskich rozliczeń międzybankowych.

Głębia architektury i przyszłość finansów

W dynamicznym świecie finansów cyfrowych, gdzie szybkość, niezawodność i bezpieczeństwo transakcji są absolutnie kluczowe, system Elixir stanowi niewidoczny, lecz niezawodny krwiobieg polskiego systemu płatniczego. Choć dla końcowego użytkownika bankowości to często tylko zwykły przelew, za kulisami tego procesu działa zaawansowana architektura sesyjna, formatowa i komunikacyjna, która codziennie przetwarza miliardy transakcji międzybankowych. Zagłębmy się w technologiczne szczegóły tego fundamentalnego systemu.

Czym jest system Elixir? Architektura rozliczeń netto odroczonych

Elixir (Elektroniczna Izba Rozliczeniowa) to scentralizowany system rozliczeń międzybankowych w polskich złotych, prowadzony przez Krajową Izbę Rozliczeniową (KIR). Jego fundamentalne działanie opiera się na modelu rozliczeń netto odroczonych (Deferred Net Settlement). Oznacza to, że transakcje pomiędzy bankami są gromadzone i kompensowane (netting), a rozliczana jest jedynie różnica między wzajemnymi zobowiązaniami uczestniczących banków. Ten zaawansowany model znacząco optymalizuje zapotrzebowanie na płynność finansową banków. Według szacunków, zastosowanie multilateralnego nettingu w Elixirze pozwala zmniejszyć wymaganą płynność potrzebną do rozrachunku nawet o 70%. Takie podejście zapewnia efektywność i redukuje ryzyko systemowe, jednocześnie utrzymując wysokie standardy bezpieczeństwa.

Jak działają sesje Elixira? Cykliczność i finalność rozrachunku

Rozliczenia w systemie Elixir odbywają się w trzech stałych sesjach każdego dnia roboczego:

• Sesja Poranna: godz. 9:30

• Sesja Południowa: godz. 13:30

• Sesja Popołudniowa: godz. 16:00

Każda sesja składa się z kilku kluczowych faz:

1. Faza przyjmowania komunikatów (wejście do sesji): Banki przesyłają paczki transakcji do systemu centralnego KIR.

2. Faza przetwarzania i ustalania pozycji netto: KIR dokonuje multilateralnej kompensaty (nettingu) wszystkich zleceń płatniczych.

3. Finalny rozrachunek międzybankowy: Pozycje netto są rozliczane w systemie banku centralnego, Narodowego Banku Polskiego (NBP), np. w systemie SORBNET2.

Banki mogą nadawać komunikaty ze zleceniami płatniczymi w trybie ciągłym (24/7/365), jednak ich faktyczne rozliczenie następuje podczas najbliższej sesji rozrachunkowej. Co istotne, każdy bank indywidualnie ustala swoje wewnętrzne godziny graniczne przyjmowania zleceń od klientów, powiązane z godzinami sesji KIR. Ta specyfika wpływa na rzeczywisty czas dotarcia przelewu do odbiorcy. System Elixir posiada status systemowo ważnego systemu płatności nadzorowanego przez NBP, co podkreśla jego znaczenie dla stabilności finansowej kraju.

Architektura komunikacyjna Elixira: Od mainframe do SFTP

Architektura techniczna Elixira opiera się na wymianie plików z danymi transakcji pomiędzy centralnym systemem KIR a systemami banków uczestników. Historycznie komunikacja odbywała się po dedykowanych łączach telekomunikacyjnych, a pierwsze sesje były obsługiwane na komputerze mainframe.

Obecnie transmisja danych realizowana jest zwykle z użyciem protokołu SFTP (Secure FTP). Każdy bank ustanawia bezpieczne połączenie z bramką KIR w celu wysyłki zaszyfrowanych paczek zleceń do rozliczenia i odbioru plików z wynikami rozrachunku.

Dla zapewnienia niezawodności i ciągłości działania, banki są zobowiązane do posiadania dwóch niezależnych łączy komunikacyjnych (podstawowego i zapasowego), zgodnie ze specyfikacjami technicznymi KIR. W przypadku awarii obu łączy system przewiduje tryb awaryjny – bank może dostarczać i odbierać pliki za pośrednictwem alternatywnego kanału, np. portalu Ognivo. Dodatkowo KIR umożliwia wykorzystanie sieci SWIFTNet jako łącza zapasowego, co zwiększa odporność systemu na problemy z łącznością własną banków.

Format fanych: Elixir-0 i nadchodzące ISO 20022

Podstawowym formatem wymiany danych w Elixirze jest tzw. Elixir-0. Jest to tekstowy format pliku, w którym każda transakcja (zlecenie płatnicze) zapisana jest w oddzielnej linii zakończonej znakiem CRLF. Każdy rekord zawiera szereg pól w ustalonej kolejności (łącznie 17 pozycji) rozdzielonych separatorami. Kluczowe pola obejmują:

• typ operacji (np. kod 110 dla zwykłego przelewu krajowego , 301 dla polecenia zapłaty , 420 dla przekazania zwrotu ),

• datę operacji,

• kwotę w groszach,

• numery rozliczeniowe banku nadawcy i odbiorcy,

• pełne numery rachunków bankowych nadawcy i odbiorcy (NRB/IBAN),

• dane nadawcy i odbiorcy (nazwa, adres),

• tytuł płatności.

Format Elixir-0 jest powszechnie obsługiwany przez systemy bankowe i korporacyjne (np. systemy typu home-banking czy MultiCash), co ułatwia integrację i eksport paczek przelewów w tym standardzie. Komunikaty płatnicze są przetwarzane według Specyfikacji nr 2 KIR, a wymiana plików odbywa się zgodnie z Specyfikacją nr 16 KIR dla transmisji.

Warto podkreślić, że Elixir, mimo iż wciąż opiera się na własnym formacie, przygotowuje się do kluczowej modernizacji. Przewidywany termin przejścia systemu Elixir na globalny standard ISO 20022 XML to pierwsza połowa 2027 roku. Ta migracja, która jest już standardem w strefie euro (np. SEPA), umożliwi przekazywanie bardziej szczegółowych danych (np. ustrukturyzowane adresy, więcej informacji o zleceniodawcy/odbiorcy), co poprawi możliwości automatycznej weryfikacji i zgodności z przepisami, np. w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy.

Bezpieczeństwo danych i niezawodność systemu: gwarancja ciągłości

Bezpieczeństwo transmisji i integralność danych w Elixirze są najwyższym priorytetem ze względu na jego międzybankowy charakter.

• Szyfrowanie i podpisy Szafir: wszystkie komunikaty przesyłane przez uczestników oraz generowane raporty są zabezpieczone kwalifikowanym podpisem elektronicznym Szafir, dostarczanym przez KIR. Podpis ten pełni rolę szyfrowania i uwierzytelnienia, gwarantując, że dane nie zostały zmienione w drodze oraz pochodzą od uprawnionego uczestnika.

• Moduły HSM i karty chipowe: KIR zaleca i dostarcza bankom określone urządzenia kryptograficzne (np. moduły HSM lub karty chipowe z czytnikami) oraz oprogramowanie klienckie współpracujące z Elixirem, umożliwiające składanie podpisów na paczkach transakcji.

• Aplikacja Elixir-OK: udostępniana bezpłatnie uczestnikom, służy do lokalnej weryfikacji poprawności formatów komunikatów, cyfrowego podpisania zbiorów oraz przygotowania ich do wysyłki do centralnej aplikacji Elixir.

• Redundancja i centrum zapasowe: KIR utrzymuje infrastrukturę w centrum danych z zapewnioną redundancją elementów (zapasowe serwery, zasilanie, łącza) oraz dysponuje zapasowym ośrodkiem na wypadek poważnej awarii w głównym centrum przetwarzania.

• Nadzór NBP: System posiada status systemowo ważnego systemu płatności nadzorowanego przez Narodowy Bank Polski. NBP wraz z KIR dysponują procedurami na wypadek niedostępności rozrachunku (np. awarii systemu SORBNET), co dodatkowo chroni ciągłość rozliczeń.

Od momentu uruchomienia w 1994 roku, Elixir funkcjonuje nieprzerwanie, a przerwy w działaniu ograniczają się jedynie do dni świątecznych. KIR podkreśla, że system pracuje bez przerwy od ponad 10958 dni (stan na kwiecień 2024).

Elixir kontra Express Elixir: dwa światy płatności

Pomimo swojej niezawodności, tradycyjny Elixir, ze względu na model wsadowy, ma pewne ograniczenia. Transakcje obsługiwane są wyłącznie w dni robocze, co oznacza, że zlecenia złożone w weekend lub święto czekają na realizację do najbliższego dnia operacyjnego. Ponadto maksymalna kwota pojedynczego zlecenia w Elixirze wynosi 100 tys. zł. Płatności powyżej tej kwoty kierowane są do systemu wysokokwotowego NBP – SORBNET2.

Odpowiedzią na rosnące zapotrzebowanie rynku na szybkość przepływu pieniędzy było uruchomienie w czerwcu 2012 roku systemu Express Elixir. Jest to siostrzany system KIR, który niweluje wiele ograniczeń tradycyjnego Elixira:

• Działa w trybie 24/7/365: przelewy natychmiastowe mogą być realizowane o każdej porze, również w weekendy i święta.

• Realizacja w sekundach: czas realizacji liczony jest w sekundach.

• Rozliczenie brutto w czasie rzeczywistym: w przeciwieństwie do Elixira, transakcje w Express Elixirze mają charakter rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym, gdzie każda operacja jest finalizowana indywidualnie.

• Limit 100 tys. zł: limit pojedynczego przelewu ekspresowego został ustalony na podobnym poziomie jak w Elixirze.

• Rosnąca popularność: obecnie niemal co piąty przelew detaliczny w Polsce jest realizowany w trybie natychmiastowym Express Elixir. W listopadzie 2024 roku klienci wykonali ponad 46,8 miliona transakcji w Express Elixir (ok. 20,5% wszystkich przelewów), podczas gdy w tradycyjnym Elixirze rozliczono 181,2 mln transakcji.

KIR traktuje Elixir i Express Elixir komplementarnie. Tradycyjny Elixir nadal obsługuje ogromną większość wolumenu transakcji (szczególnie tych regularnych, o mniej pilnym charakterze, np. przelewy za rachunki masowe, wynagrodzenia, rozliczenia między firmami), podczas gdy Express Elixir przejmuje transakcje wymagające natychmiastowego wykonania. W listopadzie 2024 roku wartość rozliczonych przelewów Elixir wyniosła 755,8 mld zł, podczas gdy w Express Elixir "tylko" 23,4 mld zł, co potwierdza, że Elixir wciąż przenosi większość dużych sum.

Wnioski dla biznesu i rozwoju technologii IT

Zrozumienie zaawansowanej architektury, mechanizmów działania i planowanych zmian w systemie Elixir jest kluczową wartością dodaną dla:

• Fintechów i firm tworzących aplikacje płatnicze: optymalna integracja z systemami KIR i banków wymaga głębokiej wiedzy o ich specyfikacjach.

• Działów księgowości i systemów ERP: efektywne zarządzanie płatnościami masowymi i zapewnienie zgodności z formatami Elixir-0 (i przyszłym ISO 20022) jest niezbędne.

• Firm analitycznych przetwarzających dane finansowe: zrozumienie cyklu rozliczeniowego i struktury danych umożliwia dokładniejszą analizę.

• Instytucji przygotowujących się na przejście do ISO 20022: to nie tylko kwestia zmiany formatu, ale także adaptacji procesów i systemów do nowych, bardziej szczegółowych wymagań danych.

Jak SparkSome może pomóc?

W SparkSome specjalizujemy się w dostarczaniu rozwiązań IT dla sektora finansowego, które bazują na dogłębnym zrozumieniu kluczowych systemów płatniczych. Wdrażamy rozwiązania dla firm, które chcą:

• Ulepszyć integrację z systemami bankowymi: zarówno z Elixirem, SORBNET2, jak i Express Elixirem, zapewniając płynną wymianę danych.

• Zapewnić bezpieczne i zgodne z przepisami rozliczenia: zaimplementować mechanizmy szyfrowania i podpisu elektronicznego, audytować procesy pod kątem zgodności regulacyjnej.

• zautomatyzować przepływy finansowe: z uwzględnieniem opóźnień sesyjnych w Elixirze i optymalizacją wykorzystania płatności natychmiastowych.

• przygotować się do wdrożenia standardu ISO 20022 XML: kompleksowe wsparcie w analizie wpływu, dostosowaniu systemów i migracji danych.

Chcesz wiedzieć, jak wykorzystać potencjał Elixira i innych systemów płatniczych w swojej infrastrukturze IT?

Skontaktuj się z nami i porozmawiajmy o bezpiecznych, zgodnych i wydajnych rozwiązaniach IT dla Twojej firmy.